Het is 1968 als de Amerikaanse lerares en activist Jane Elliot de wereld verrast door een spraakmakend sociaal experiment met haar leerlingen. Ze wilde de kinderen laten zien hoe oneerlijk het is om iemand te veroordelen op basis van huidskleur. Dit deed ze door haar klas te verdelen in twee groepen aan de hand van oogkleur. Ze liet de kinderen met bruine ogen een dag lang geloven dat ze beter waren dan de kinderen met blauwe ogen. Binnen een aantal minuten zag ze de ene groep in onderdrukkende, veroordelende wezens veranderen en de andere groep in bange kinderen die meer moeite hadden met leren. Het resultaat bevestigde haar vermoeden dat niemand wordt geboren als racist, maar dat het wordt aangeleerd en dus ook kan worden afgeleerd.
Angst
Diversiteitstrainer Şeydâ Buurman-Kutsal – bekend van Het Grote Racisme Experiment – is door Jane Elliot opgeleid. Al bijna 25 jaar verzorgt ze Brown Eyes Blue Eyes-trainingen binnen organisaties en het primair, voortgezet en hoger onderwijs. In haar trainingen merkt ze dat schoolleiders en leraren vaak niet weten hoe ze racisme bespreekbaar kunnen maken binnen school en klas. ‘Er is angst dat het gesprek uit de hand loopt, terwijl daarmee de oorzaak en noodzaak van het gesprek blijven bestaan en groeien. Mensen willen vaak hun intenties verdedigen: “Het is niet mijn intentie dat” of “Ik deed het niet bewust.” Maar uiteindelijk gaat het om wat voor effect iemands acties heeft.’
Petitie
Şeydâ heeft met haar trainingen en workshops al vele ogen weten te openen, maar er is nog een lange weg te gaan voor structurele verandering. Dat drie studenten die een petitie hebben opgesteld (inmiddels aangenomen door de Tweede Kamer) voor Meer les over racisme in het onderwijs vindt ze een mooie ontwikkeling. ‘Onbewust krijgen we racistische vooroordelen al jong aangeleerd. Om dit ook vroeg af te leren, is het van belang dat het lesmateriaal wordt herzien, zoals geschiedenisboeken. Je hebt het perspectief van de ander nodig om anders naar de geschiedenis te kunnen kijken. Maar alleen het lesmateriaal aanpassen is onvoldoende, als uitsluitingen vervolgens niet worden herkend of bespreekbaar wordt gemaakt.’
Machtspositie
‘Bij racisme wordt een minderheid gedefinieerd door degene die macht heeft. Docenten voelen dat waarschijnlijk soms niet zo, maar in de klas zijn zij degene met een machtspositie. Een Turkse vriend van mijn zoon wordt bijvoorbeeld door de juf regelmatig gevraagd om input als het gaat om minderheden, moslims of over Turkije. Alsof hij de vertegenwoordiger is van die hele groep. Hoe denk je dat dit voor hem is? Onbedoeld benadrukt ze hiermee dat hij anders is dan de rest van de klas. Ook lerarenopleidingen moeten daarom aandacht besteden aan racisme.’
Expliciet bespreken
Inti Soeterik werkt als onderzoeker en docent op de afdeling Pedagogische en Onderwijswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Vanuit die afdeling is ze betrokken bij de Universitaire Pabo van Amsterdam, waar vierdejaarsstudenten zich binnen de module Leerkrachtvaardigheden verdiepen in racisme en gerelateerde onderwerpen. Soeterik: ‘Uit onderzoek blijkt dat er op verschillende lerarenopleidingen wel aandacht wordt besteed aan diversiteit, maar expliciet bespreken van racisme en de dynamiek daaromheen, zijn wij nog niet eerder tegengekomen. Het merendeel van alle pabostudenten in Nederland heeft een etnisch Nederlandse achtergrond. Een vrij homogene groep studenten, die les gaat geven in verschillende contexten en te maken krijgt met een diverse groep leerlingen. In de module verdiepen we ons daarom niet alleen in de verschillende begrippen, maar kijken we ook naar de geschiedenis en naar onszelf als persoon en professional. Onze studenten beseffen dat zij als leerkracht veel kunnen betekenen in strijd tegen racisme en zien deze bewustwording als iets positiefs.’
Herkennen
Uit onderzoek blijkt dat kinderen zich op jonge leeftijd al bewust zijn van verschillen tussen mensen en beeldvorming daarover. Soeterik vindt dan ook dat aandacht voor inclusie in het onderwijs al in de kleuterklas moet beginnen. Ze wijst op het werk van de onderwijskundige James Banks, die stelt dat er aandacht moet worden besteed aan verschillende dimensies in de school om te kunnen zorgen voor inclusief onderwijs. Niet alleen moeten alle kinderen zich kunnen herkennen in de lesinhoud, er moet ook ruimte zijn om hier kritisch naar te kijken, vooroordelen moeten bespreekbaar zijn en ook worden tegengegaan. Ook is het belangrijk dat leerkrachten en schoolleiders racisme herkennen, beseffen dat zij – vaak onbewust – een rol spelen in het doorgeven van racistische voordelen en inzien dat ze hierin verandering kunnen brengen.
Bewustwording
De onderzoeker is met haar collega’s gaan kijken wat ze voor zittende leraren en schoolleiders kunnen betekenen. In samenwerking met de organisatie Fawaka Ondernemersschool en gemeente Amsterdam start daarom vanaf het nieuwe schooljaar een 7-delige cursus Inclusief onderwijs – expliciete scholing rondom racisme, wit privilege en discriminatie voor leraren uit het basis-, middelbaar onderwijs en het mbo. ‘Als je je richt op één dimensie, zoals het curriculum, dan ben je er nog niet als het gesprek daarna niet op gang komt. We hopen dat meer besturen, scholen en leraren dit moment aangrijpen, aanhaken en zich gaan verdiepen in deze thematiek. Bewustwording is de eerste stap richting verandering.’
Tips
Documentaire: Wit is ook een kleur – Sunny Bergman
Documentaire: Zwart als roet – Sunny Bergman
Het Grote Racisme Experiment – BNN/VPRO
Documentaire: Ik alleen in de klas – NPO 2Doc
Boek: Wit over Zwart – Jan Nederveen Pieterse
Kennisplatform Integratie & Samenleving
Nieuws in de klas
