Hoge prestatiedruk: schoolwerk, moeite met plannen of volle agenda als boeman?

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: een groot deel van de leerlingen en studenten ervaart prestatiedruk, oftewel door de hoeveelheid werk die door school of studie wordt gegeven (90 procent) of door de druk vanwege het streven naar hoge prestaties (91 procent). Deze cijfers bevestigen andere onderzoeken onder studenten en leerlingen over het ervaren van prestatiedruk.

Opvallend is dat de ondervraagde professionals (bestuurders, schoolleiders en leraren) deze druk lijken te onderschatten. Zij schatten het aantal leerlingen/studenten dat last heeft van prestatiedruk beduidend lager in. Hoe verder de professional afstaat van de leerling, hoe lager de inschatting over prestatiedruk. Ongeveer de helft van de onderwijsprofessionals merkt dat leerlingen/studenten last hebben van prestatiedruk, doordat de jongeren lichamelijke of mentale klachten ervaren. Zo geeft een kwart van de studenten aan de druk vervelend te vinden, er niet goed mee om te kunnen gaan en mentale/lichamelijke krachten van te krijgen. Ruim 40 procent heeft deze klachten vaak of altijd, ongeveer 40 procent heeft ze regelmatig. Een kleine 20 procent heeft heel soms klachten.

Om wat voor klachten gaat dit dan? Bij jongeren zelf ‘scoort’ stress verreweg het hoogst (89 procent). Verder worden slecht humeur (75 procent), slaapproblemen, hoofdpijn/buikpijn (allen 71 procent) het meest genoemd.

Oorzaak prestatiedruk

Waar komt de druk om hoge prestaties te leveren vandaan? Dat ouders en verzorgers de oorzaak zijn van de prestatiedruk op jongeren om hoge resultaten te behalen, denkt meer dan 80 procent van de ondervraagde bestuurders en schoolleiders. Een schoolleider geeft aan dat ouders willen dat hun kroost een zo hoog mogelijk diploma haalt, ook al past het niet bij hun mogelijkheden. Een andere schoolleider wijst erop dat het werken met doelen in het onderwijs er in het algemeen voor zorgt dat je steeds ziet dat deze doelen niet worden gehaald.

Opvallend genoeg zien de ondervraagde jongeren de druk van hun ouders niet zozeer als een oorzaak. Slechts een kwart geeft aan dat de druk om hoge prestaties te behalen door hun ouders en/of verzorgers komt. Leerlingen en studenten zelf wijzen voornamelijk de hoge eisen die zij aan zichzelf stellen als grootste oorzaak (72 procent). Een veel kleiner percentage van bestuurders (43 procent), schoolleiders en leraren (35 procent) denkt dat dit een reden is voor prestatiedruk. Als het gaat om kwalitatieve prestatiedruk, dus de druk om hoge prestaties te behalen, denkt een ruime helft van de schoolbestuurders en directeuren dat door de inrichting van ons onderwijssysteem komt. Het systeem waarin vooral hoge prestaties worden gewaardeerd. “Er ligt vooral druk van social media en de verwachtingen vanuit het onderwijssysteem en maatschappij. Met de huidige inspectienormen wordt vervolgens bevestigd dat hoge prestaties geëist worden.”

Verder worden in de open antwoorden ook nog andere oorzaken voor prestatiedruk door schoolleiders en bestuurders uitgelicht: “Ik zie weinig leerlingen met prestatiedruk; ik zie veel leerlingen met druk, omdat zij niet kunnen plannen.” Een andere schoolleider: “In mijn optiek is dit een grote groep. De vraag is niet of ze prestatiedruk ervaren, maar of dit terecht is. Ik zie dat we steeds minder toetsen, kwalitatief minder eisen, maar dat de druk toeneemt. Ik denk dat dit vooral wordt veroorzaakt doordat leerlingen veel tijd aan andere dingen besteden dan school en in algemene zin minder goed met druk en stress kunnen omgaan. Hier ligt een taak voor het onderwijs, om leerlingen daarin te begeleiden en te coachen.” Ook een andere schoolleider ziet dat leerlingen deze hulp nodig hebben: “Naar mijn idee zijn leerlingen minder weerbaar in het verwerken van ‘tegenslagen’. Een mindere prestatie wordt niet gezien als leermoment, maar als falen.”

Het roer om in de scholen

Gelukkig blijft het in het onderwijsveld niet enkel bij het aankaarten van het probleem rondom prestatiedruk. Zo geeft een meerderheid van de professionals aan maatregelen te hebben genomen of te gaan nemen om prestatiedruk (door de hoge eisen die aan prestaties worden gesteld) te verminderen. Hoe dichterbij de dagelijkse lespraktijk, hoe meer maatregelen er worden ondernomen. Zo geeft 73 procent van de leraren aan met prestatiedruk bezig te zijn, versus 68 procent van de schoolleiders en 51 procent van de bestuurders.

En welke maatregelen zetten ze dan zoal in? Van de ondervraagde bestuurders noemt 57 procent het aandacht besteden aan verminderen prestatiedruk in hun onderwijsvisie als maatregel. Schoolleiders zetten het meest in (48 procent) op leraren stimuleren om minder of helemaal geen cijfers te geven. 31 procent van de ondervraagde leraren zegt dit inderdaad ook te doen. Bij leerlingen en studenten wordt dit helaas minder herkend. Slechts 7 procent van de ondervraagde leerlingen meldt dat leraren minder of zelfs geen cijfers geven. Andere maatregelen die door leraren worden genoemd, is het aangaan van gesprekken met collega’s en leerlingen. Leerlingen geven juist aan als grootste oplossing het gesprek met hun medeleerlingen of vrienden te voeren.

Beren op de weg

Een substantiële minderheid van bestuurders (39 procent), schoolleiders (45 procent) en leraren (40 procent) ervaart belemmeringen, wanneer zij maatregelen willen nemen om prestatiedruk bij leerlingen te verminderen. Zowel bestuurders, schoolleiders, als leraren noemen als grootste veroorzaker van belemmeringen de eisen van de Inspectie (respectievelijk 50 procent, 61 procent en 58 procent van de groep die zegt belemmeringen te ervaren). Een ruime meerderheid vindt daarbij ook dat de overheid maatregelen moet nemen om de prestatiedruk bij jongeren te verminderen. Voorbeelden hiervan zijn meer ruimte voor een betere balans tussen kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming, het stoppen van vergelijken van scholen op basis van de doorstroomtoets in het po, en het stoppen met vroeg selecteren van leerlingen voor het vo.

In de open antwoorden wordt de roep om deze oplossingen bevestigd. Zo geeft een schoolleider een aantal concrete punten aan: “We moeten heel praktisch gezien minder toetsen, de toetsingen minder belangrijk maken, in plaats van met cijfers werken met ABCD, een tweejarige onderbouw inlassen en vooral het gesprek voeren met ouders dat het welzijn van het kind belangrijk is dan het gaan naar de havo.” Bij een aantal scholen is deze verandering al in meer of mindere mate gerealiseerd. Zo geeft een schoolleider aan dat ze veel meer uitgaan van het proces ernaartoe dan enkel het resultaat. “Een resultaat is geen cijfer, maar kan van alles zijn. Van een kunstwerk tot muurkrant met een reflectie op het leerproces. We kijken hierbij ook naar welbevinden en betrokkenheid, en daar passen we ons aanbod op aan.” Toch, sluit een schoolleider af, doen we nu nog veel te veel symptoombestrijding. “Het roer moet werkelijk om. Daarvoor is ook een maatschappelijke verandering nodig. De overheid moet juist ook hierop sturen.”

Dit artikel is geschreven voor SchoolLeidend NL door Robbert Jan de Vries, adviseur Public Affairs bij Verus en Eveline Verwater, online contentspecialist. Voor de totstandkoming van dit artikel is er een peiling onder leerlingen, studenten, leerkrachten, schoolleiders en bestuurders gehouden.